لازمه فهمیدن تفاوت بین معامله به قصد فرار از دین و معامله صوری این است که ابتدا با شرایط و قواعد عمومی صحت معاملات آشنا شویم تا بتوانیم این مورد را به طور مفصل توضیح دهیم. در ابتدا در مورد شرایط عمومی صحت معاملات در قانون مدنی می‌پردازیم
شرایط عمومی صحت عقود:
هر معامله برای آنکه صحیح باشد باید واجد شرایطی باشند که عبارتند:
- از قصد و رضای طرفین
- موضوع معامله
- جهت معامله
- اهلیت طرفین
تعریف قصد و رضا
قصد، محرک اجرای عمل حقوقی است به عبارت دیگر قصد تصمیمی است که شخص می‌گیرد برای اینکه الفاظ عقد را بنویسیم و سازنده عمل حقوقی است.
رضا، تمایل قلبی و نیت درونی شخص برای انعقاد معامله است به عبارت دیگر قصد محرک عملی و رضا نیت درونی است به مجموعه قصد طرفین و رضای آنها اراده می‌گوییم
تاثیر فقدان قصد و رضا
به عنوان یک قاعده کلی باید توجه داشت که فقدان قصد موجب بطلان معامله می‌شود مانند معامله در حالت مستی بیهوشی خواب و معاملات اشخاص مجنون و صغیر معاملات ناشی از اکراه مادی و معامله شخصی که در حال شوخی است فقدان رضا موجب عدم نفوذ معامله می‌شود مانند معامله ناشی از اکراه معنوی و معامله فضولی یعنی معامله در مرحله عدم نافذ بودن قرار می‌گیرد تا طرف مقابل آن را قبول کند تا عقد صحیح شود
تعارض بین اراده ظاهری و باطنی
اگر در یک معامله اراده ظاهری و اراده باطنی طرفین در تعارض باشد کدام یک حاکم است؟
در این حالت باید توجه داشت که اراده بر دو قسم است اراده ظاهری و اراده باطنی
قصد نوشتن وقتی ابراز می‌شود اراده ظاهری نام دارد
اراده‌ای که هنوز ظهور خارجی پیدا نکرده اراده باطنی نام دارد
اگر تعارض بین این دو برای ما اثبات شود اراده باطنی بر اراده ظاهری مقدم است برای مثال اگر شخصی بخواهد مالی را به شخصی هبه کند و از سوی دیگر برای فرار از مالیات هبه خود را علی الظاهر در قالب یک عقد بیع منعقد کند در این حالت رابطه طرفین تابع عقد هبه است موضوع معامله مال یا عملی است که معامله نسبت به آن واقع می‌شود بنابراین مورد معامله ممکن است به یکی از این سه صورت باشد
- مالی که مورد نقد انتقال واقع می‌شود
- عملی که تعهد نسبت به انجام آن صورت می‌گیرد
- عملی که تعهد نسبت به عدم انجام آن صورت می‌گیرد
بنابراین مشاهده می‌شود که در یک تقسیم بندی کلی موضوع معامله یا مال است یا عمل اعم از اینکه انجام این عمل تعهد شده باشد یا خودداری از انجام آن یا به عبارت دیگر اعم از اینکه این عمل فعل مثبت باشد یا فعل منفی
جهت معامله
علت نهایی و هدفی که شخص را به سمت انجام معامله سوق می‌دهد و انگیزه او از انجام معامله می‌شود برای مثال شخصی زمینی را به هدف انبار کردن کالا در آن مکان اجاره می‌کند انبار کردن کالا جهت معامله است در این خصوص باید توجه داشت که
لازم نیست که در عقد جهت تصریح شود اما اگر نوشته شود باید مشروع باشد در غیر این صورت موجب بطلان عقد است قراردادهای مبتنی بر قمار و گروبندی قراردادهایی هستند که جهت آنها نامشروع است و از این رو باطلند البته غیر از گروبندی نسبت به سوارکاری تیراندازی و شمشیرزنی که به دلیل مصارف عقلایی آنها مجاز است
تفاوت بین معامله به قصد فرار از دین و معامله صوری از زیر مجموعه‌های جهت معامله می‌باشد بدین صورت که
معاملات به قصد فرار از پرداخت دین یعنی شخص مدیون به این منظور که طلبکاران به اموال او دسترسی نداشته باشند اموال خودش رو به طور صوری و یا حقیقی به سایر منتقل می‌کند این معاملات ممکن است به یکی از دو شکل زیر منعقد شود
صوری، مانند آنکه شخص برای آن که طلبکاران به اموال او دسترسی نداشته باشند اموال خود را ظاهرا به نام پدرش کند و قرار بر این بگذارند که بعد از ناامید شدن طلبکاران از دسترسی به اموال پدر او مجدد اسناد مالکیت اموال را به نام فرزندش کند چنین معاملاتی در هر صورت باطل هستند زیرا قصد واقعی برای انجام معامله وجود ندارد کلیه عقود صوری به دلیل فقدان قصد باطل است چه معاملات برای فرار از پرداخت دین منعقد شده باشد و چه به هر قصد دیگری منعقد شده باشد
غیر صوری (حقیقی)، مانند آنکه شخص برای طلبکاران اموال او را توقیف ننمایند حقیقتاً اموال خود را به پدر هبه کند یا آنکه این اموال را بفروشد و ثمن معامله را به حساب‌هایی در خارج از کشور و دور از دسترس طلب‌ها را منتقل کند در خصوص اینکه چنین معاملاتی چه حکمی دارند با دو نکته مواجهیم
اگر معامله‌ای که به قصد فرار از دین منعقد شده عقد وقف یا هر عقد مجانی مانند هبه باشد آن معامله غیر نافذ است ماده ۶۵ قانون مدنی ناظر به وقف است اما بنا بر وحدت ملاک به سایر عقود مجانی هم قابل سرایت است اما سایر معاملات به قصد فرار از پرداخت دین به استناد ماده ۲۱ قانون قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی غیر قابل استناد در برابر طلبکاران است البته بنابر ماده مزبور این معاملات به این شهر در برابر طلبکاران غیر قابل استنادند که طرف مقابل نیز به قصد طرف دیگر مبنی بر فرار از پرداخت دیون مطلع باشد بنابراین تفاوت این دو موضوع به این صورت است که در معامله به قصد فرار از معامله کننده قصد نوشتن معامله را دارد منتها از آن جهت معامله می‌کند که اموال خود را از دست طلبکاران خود دور کند اما در معامله صوری اصولاً قصد انشای معامله وجود ندارد و فقط نیت خارج کردن اموال از دسترس طلبکاران می‌باشد.
رد هبه یا رد وصیت یا رد صلح مجانی برای فرار از دین چه حکمی دارد؟ یعنی اگر شخصی به عده‌ای مدیون باشد و سپس شخصی مالی را به او هبه کند یا صلح مجانی کند ولی آن شخص بدهکار برای آنکه آن مال در اموالش وارد نشود از قبول آن هبه یا صلح مجانی یا وصیت امتناع کند و هبه یا صلح یا وصیت را رد کند تکلیف این رد چیست؟ این اقدام صحیح است چون آن مال هنوز در شمار اعمال شخص وارد نشده است و بنابراین رد هبه یا صلح یا وصیت توسط او مصداق تصرف در اموالش برای فرار از دین نیست که بتوان آن را غیر نافذ یا باطل دانست
سوالات متداول
حکم وصیت به قصد فرار از دین چیست ؟
صحیح است زیرا خللی به حقوق طلبکاران وارد نمی‌کند زیرا ابتدا دیون متوفی از اعمالش پرداخت می‌شود و سپس نوبت به اجرای وصیت متوفی می‌رسد
آیا در معامله صوری قصد وجود دارد؟
خیر در این گونه معامله اصولاً قصد انشای معامله وجود ندارد