شروط جزیی از معاملات در بازار و قرارداد ها محسوب میشود زمانیکه دو شخص معامله را بین خود منعقد می کنند با اراده خود شروطی را نیز اضافه میکنند که در این مقاله از لحاظ حقوقی به توضیح شروط در معاملات و تقسیم بندی آن میپردازیم
شروط در معاملات
در هر عقد ممکن است علاوه بر توافق درباره عوضین اصلی تعهدات جانبی و فرعی و توضیحاتی راجع به اوصاف موضوع عقد نوشته شود مجموع این شروط یا تعهدات و مقرره‌های فرعی و جزئی عقد است که جوانب مختلف عقد را برای ما آشکار می‌کند و به آنها شروط ضمن عقد می‌گوییم شخصی که این شروط به نفع او نوشته میشود مشروط له و شخصی که این شروط بر عهده او نوشته میشود مشروط علیه نام دارد شروطی که در ضمن درج میشود ممکن است صحیح یا باطل باشند
اقسام شروط از حیث شیوه ارتباط آنها با عقد
شروط تبانی
طرفین در مذاکرات قبل از قرارداد راجع به این شروط با هم توافق کرده‌اند اما در زمان انعقاد عقل آن شروط را در عقد داخل نمی‌کنند ولی با توجه به مذاکرات پیش قراردادی این شروط در اراده پنهانی آنها وجود دارد برای مثال در مذاکرات قبل از قرارداد به موجب ایمیل‌ها و نامه‌های مبادله شده بین طرفین زمان تحویل کالا دو ماه دیگر در نظر گرفته شده است اما در متن قرارداد این موضوع درج نشده است قانونگذار به این شروط رسمیت داده و در عقد نکاح تحت عنوان شروط تبانی یا بنایی از آنها نام برده است طبق ماده ۱۱۲۸ قانون مدنی این شروع اختصاص به نکاح ندارد و در سایر عقود هم بر مبنای وحدت ملاک راه دارند
شروط ضمن عقد
در متن عقد صراحتاً بیان میشود برای مثال به عنوان یکی از بندهای قرارداد درج می‌کنیم که زمان تحویل کالا دو ماه دیگر می‌باشد
شروط الحاقی
شروطی هستند که طرفین بعد از انعقاد عقد به موجب توافقات بعدی به عقد می‌افزایند برای مثال عقدی منعقد میکنند و چه در متن عقد و چه در مذاکرات قبل از قرارداد هیچ موعدی را برای تحویل در نظر نمی‌گیرند اما بعداً به موجب توافقات بعدی دو ماه دیگر را به عنوان زمان تحویل کالا در نظر می‌گیرند
اقسام شروط از حیث شیوه اظهار و بیان شرط
شروط صریح
صراحتاً در عقد بیان شده است
شروط ضمنی
عرف این شروط را به قرارداد ما تحمیل می‌کند بنابراین شروط ضمنی در عقد درج نشده است اما با توجه به عرف این شروط ضمنی در قرارداد جاری است مگر آنکه طرفین خلاف آن را درج کرده باشند
اقسام شروط باطل بعضی از شروط به دلایلی مانند نامشروع بودن و غیره باطلند شروط باطل به دو دسته تقسیم می‌شوند
- غیرمبطل شروطی که خود باطل آمد اما عقد را باطل نمی‌کنند
- مبطل شروطی که هم خود باطل آمد هم عقد را باطل میکنند
شروط باطل غیر مبطل طبق ماده ۲۳۲ قانون مدنی اقسام این شروط عبارتند از
شرط غیرمقدور
منظور آن است که شرط به طور مطلق نامقدور باشد ملاک ما برای فهم شروط نامقدور نوعی است بنابراین اگر شرط برای مشروط علیه نامقدور باشد اما برای اشخاص ثالث مقدور باشد باطل نیست بلکه با هزینه مشروط علیه موضوعیت داشته باشد مانند آنکه در قرارداد داخلی شرط کنیم که مشروط علیه یک کیلوگرم اورانیوم به مشروطه تحویل دهد در حالی که چنین شرطی در قراردادهای داخلی و قراردادهایی که توسط دولت از سازمان انرژی اتمی منعقد نمی‌شود عرفا قابل انجام نیست و نامقدور است
شرط نامشروع
منظور شرطی است که خلاف قوانین آمره نظم عمومی و اخلاق حسنه باشد برای مثال در قرارداد شرط شود که مشروط علیه یک کیلوگرم ماده توهم زای شیشه یا یک لیتر مشروبات الکلی را برای مشروط له بیاورد یا به عنوان مثال دیگر تمام شروطی که در قرارداد کار مزایای کمتر از آنچه در قانون کار مقرر شده برای کارگر در نظر گیرد نامشروع و باطل است یا به عنوان مثال دیگر در قراردادی که راجع به اموال عمومی یا دولتی است بدون تصویب دولت شرط ارجاع اختلال به داوری گنجانده شود غیرقانونی و باطل است
شرط بی‌فایده
منظور آن است که شرط برای مشروط له فایده عقلایی نداشته باشد ملاک ما برای تشخیص شروط بی‌فایده شخصی است برای مثال ممکن است شخصی خانه خود را به مبلغ صد میلیون تومان به فرزندش صلح کند و این شرط را نیز قرارداد درج کند که فرزند او باید صد موش مرده را به وی تحویل دهد این شرط از دید عامه مردم بی‌ارزش و بی‌فایده است اما ممکن است آن شخص خاص به دلیل آزمایشات پزشکی به لاشه آن صد موش مرده نیاز داشته باشد در این صورت این شرط نسبت به همان شخصی که طرفین عقد است دارای فایده عقلایی است و در نتیجه صحیح است
ضمانت اجرای بطلان شروط در معاملات
سوال آن است که اگر در قرارداد یک شرط باطل غیر مبطل درج شده باشد برای مشروط له به واسطه بطلان شرط چه حقی پدید می‌آید ؟ در این خصوص باید بین موارد زیر به این شرح قائل به تفصیل شویم
- شرط بی‌فایده برای مشروط له حقی پدید نمی‌آید زیرا وجود شرط بی‌فایده نفعی را به مشروط له نمی‌رساند که قرار باشد به خاطر بطلان و فقدان آن حق فسخی به او داده شود
- شرط غیرمقدور برای مشروط له حق فسخ قرارداد اصلی پدید می‌آید
- شرط نامشروع برای مشروط له حق فسخ قرارداد اصلی پدید می‌آید
- سایر شروطی که به دلیل عدم رعایت شرایط صحت عقد باطل آمد مانند شرط نامعین و نامعلوم و غیره برای مشروط له حق فسخ قرارداد اصلی پدید می‌آید
سوالات متداول
اگر در قراردادی شرط نامقدوری درج شده باشد که این شرط از ابتدا نامقدور بوده باشد مشروط له در چه صورت حق فسخ قرارداد را دارد؟
مشروط له در صورتی حق فسخ قرارداد دارد که در زمان انعقاد قرارداد به نامقدور بودن شرط جاهل بوده باشد
شخصی خانه‌اش را به دیگری فروخته با این شرط که خریدار در دو سال اول بعد از انعقاد عقد بیع آن خانه را برای استفاده به عنوان باشگاه قمار به فروشنده اجاره دهد در این صورت تکلیف این عقد بیع و شرط ضمن آن چیست؟
قرارداد بیع صحیح و شرط ضمن عقد به دلیل آنکه دارای جهت نامشروع است و جهت نامشروع آن به اطلاع طرف مقابل رسیده است باطل است اما موجب ابطال عقد بیع نیست