متولی در عقد وقف جایگاه بسیار ویژه‌ای را دارد که در قانون نیز بیان گردیده است و ما در این مقاله به توضیح وظایف متولی و بررسی اینکه می‌تواند وظایف خود را به متولی دیگری واگذار کند می‌پردازیم
متولی
شخصی که از سوی واقف یعنی وقف کننده برای اداره مال موقوفه تعیین می‌شود در خصوص متولی باید به موارد زیر توجه داشت
- متولی توسط وقف کننده (واقف) تعیین می‌شود
- در عقد وقف انتخاب متولی شرط صحت عقد وقف نیست بنابراین ممکن است در وقف متولی تعیین نشده باشد
- متولی سازمان اوقاف باید مال موقوفه را در چهارچوب وقف نامه‌ای که واقف مقرر کرده اداره نمایند و منافع مال موقوفه را در چهارچوب وقف نامه مصرف نمایند بنابراین باید به همان اراده واقف عمل نمایید مگر آنکه عمل به خواسته‌های واقف غیر ممکن یا نامشروع باشد
- واقف می‌تواند خود را به عنوان متولی تعیین کند یا یکی از موقوف علیهم را به عنوان متولی قرار دهد
- واقف بعد از وقف حق نصب متولی تغییر متولی یا دخالت در کار او را ندارد مگر اینکه این حق را در ضمن عقد وقف برای خود شرط کرده باشد
- اگر شخصی که واقف او را متولی قرار داده است تولیت را رد کند نمی‌تواند مجدداً تولیت را قبول کند و اگر ابتدا تولیت را قبول کند نمی‌تواند آن را رد کند. تولیت یعنی اداره مال موقوفه
- حاکم یا واقف نمی‌توانند کسی را که در حین عقد وقف متولی قرار داده شده است را عزل کند مگر در صورتی که حق عزل در ضمن وقف شرط شده باشد.
تکلیف مال موقوفه در صورت عدم نصب متولی توسط واقف
- اگر واقف متولی تعیین نکرده باشد در وقف عام اداره مال موقوفه با حاکم یعنی ولی فقیه است که سازمان اوقاف و امور خیریه از جانب ولی فقیه عهده‌دار این وظیفه خواهد بود البته در مواردی ولی فقیه می‌تواند اداره مال موقوفه را به اشخاص حقیقی یا حقوقی غیر از سازمان اوقاف و امور خیریه واگذار کند
- در وقف خاص خود موقوف علیهم ترتیب اداره را مشخص می‌کنند و در صورت اختلاف اداره اوقاف برای اداره مال موقوفه متصدی و متولی نصب می‌کند
اوصاف متولی
- متولی می‌تواند شخص حقیقی یا شخص حقوقی باشد
- اگر صفات خاصی در متولی شرط شده باشد و او فاقد آن صفت باشد منعزل می‌شود
- متولی باید دارای اهلیت باشد
- ورشکستگی متولی خللی در تولیت او ندارد زیرا ورشکستگی او صرفاً تصرفات در امور مالی خودش را ممنوع می‌کند
- متولی باید علاوه بر اهلیت موجود باشد
اجرت متولی
- متولی مستحق اجرت است اجرت او را واقف در عقد وقف تعیین می‌کند و اگر اجرت را در وقف تعیین نکرده باشد متولی مستحق اجرت المثل است
- ابتدا اجرت متولی از منافع مال موقوفه پرداخت خواهد شد و سپس منافع مال موقوفه به موقوف علیهم می‌رسد مگر آنکه واقف خلاف آن را مقرر کرده باشد
- اگر واقف خود را به عنوان متولی تعیین کرده باشد باز همانند سایر متولیان مستحق پرداخت اجرت است چه میزان اجرت زیاد باشد و چه کم باشد
بررسی امکان واگذاری وظایف متولی به دیگری
در این خصوص باید به دو نکته توجه داشت
- متولی نمی‌تواند تولیت را چه برای زمان حیات خود و چه برای بعد از فوت خود به دیگری تفویض کند مگر شرط خلاف شده باشد یعنی از سوی واقف در حین وقف این حق به او داده شده باشد
- متولی می‌تواند برای انجام امور مربوط به تولیت به دیگران وکالت دهد مگر آنکه واقف در ضمن وقف مباشرت او را شرط کرده باشد شرط مباشرت به این معنی است که متولی حق توکیل به غیر را ندارد و باید تمام امور مرتبط با تولیت را خود شخصاً عهده‌دار شود و انجام دهد باید توجه داشت که تفاوت وکالت و تفویض تولیت در آن است که در تفویض تولیت رابطه متولی با مال موقوفه قطع می‌شود و متولی از خود سلب اختیار می‌کند اما در وکالت رابطه متولی با مال موقوفه همچنان برقرار است و وکیل به نمایندگی از موکل اقداماتی را انجام می‌دهد
فوت یا حجر یکی از متولیان
اگر متولیان متعدد تعیین شده باشند و یکی از آنها فوت شود یا محجور شوند
- اگر به استقلال باشند دیگران به عمل خود ادامه می‌دهند
- اگر بالاجماع باشند دادگاه یک امین دیگر به آنها اضافه می‌کند
- اگر به ترتیب باشم متولی بعدی جایگزین می‌شود
تعدد متولیان
تعدد متولیان به این معنی است که واقف چند نفر به عنوان متولی مال موقوفه تعیین می‌کند در این صورت سوالی پیش می‌آید مبنی بر اینکه متولیان متعدد باید به چه شیوه‌ای به اداره مال موقوفه بپردازند تمام ایشان باید با هم فکری یکدیگر مال موقوفه را اداره نمایند یا آنکه هر یک از ایشان می‌تواند به صورت مستقل از سایرین تصمیمات مقتضی را اخذ کند ترتیب عمل متولیان متعدد و تابع همان چیزی است که واقف خواسته است آلات مختلف تعدد متولیان عبارت است از
استقلال
هر یک از متولیان می‌تواند مستقلاً و بدون اذن سایرین تصمیمی را اتخاذ و اعمال کند
اجتماع
همه متولیان باید به اتفاق آرا تصمیم گیری نمایند در این حالت حتی اکثریت آرا کفایت نمی‌کند و اتفاق آرای تمام متولیان لازم است اگر در این حالت یکی از متولیان بدون نظر سایرین تصمیمی را اتخاذ و عمل کند عمل او فضولی و غیر نافذ است و نیاز به قبولی سایر متولیان دارد
ترتیب
واقف چند متولی به ترتیب تعیین کرده به هر یک از ایشان بعد از فوت دیگری یا بعد از اتمام مدت تولیت دیگری اعمال تولیت را انجام دهد
اطلاق
نحوه عمل متولیان مختلف مشخص نشده است به عبارت دیگر واقف نحوه عمل ایشان را ساکت گذاشته است در این حالت متولیان باید به اجتماع عمل نمایند در این خصوص باید توجه داشت که اصل در تولیت حالت بالاجماع است مگر خلاف آن بیان شده باشد
اداره مال موقوفه در صورت فقدان متولی
برای مال موقوفه اگر مال موقوفه متولی نداشته باشد اعم از آنکه واقف تعیین نکند یا اینکه متولی فوت کند یا حاضر به قبول سمت خود نشود یا غیره اداره مال موقوفه به نحو زیر عمل می‌کند
در موقوفات عام اداره آن بر عهده ولی فقیه است که سازمان اوقاف و امور خیریه از جانب ولی فقیه این تکلیف را انجام می‌دهد
در موقوفات خاص اداره آن با تصمیم خود موقوف علیهم صورت می‌گیرد مگر آنکه مصلحت وقف یا مصلحت طبقات بعدی یا رفع اختلاف بین موقوف و علیهم اقتضا کند که ولی فقیه عهده‌دار اداره مال موقوفه شود که در این حالت نیز سازمان اوقاف و امور خیریه از جانب ولی فقیه اقدام می‌کند
سوالات متداول
آیا اشخاص حقوقی نیز می‌توانند به عنوان متولی انتخاب شوند؟
بله هم اشخاص حقیقی و هم اشخاص حقوقی صلاحیت انتخاب به عنوان متولی را دارند.
آیا متولی می‌تواند وظایف خود را به دیگری واگذار کند؟
خیر همچین اختیاری ندارد مگر اینکه واقف برای او شرط کرده باشد