عقد مساقات در زمره عقود بیان شده در قانون مدنی ایران می باشد، در این مقاله به تعریف و توضیح شرایط آن میپردازیم.
آنچه در این مقاله خواهید آموخت پنهان
عقد مساقات چیست؟
تعریف عقد مساقات
معامله ای بین مالک درخت یا امثال آن (درختچه یا بوته های ماندگار) با عامل برای حفاظت عامل از درختان و آبیاری آن ها در قبال دریافت سهم مشاع و معینی از ثمره آنها.
اوصاف عقد مساقات
- عقدی است مدت‌دار (مقید به زمان) به عبارت دیگر این عقد مانند اجاره برای یک مدت معین منعقد میشود و یک عقد مستمر است
- بنابر بند فوق در عقد مساقات باید زمان درج شود اما اگر درج نشود ولی عرف مدتی را مقرر کند همین کفایت می‌کند و مساقات صحیح است.
- عقد لازم است بدین معنا که در صورت انعقاد اصولاً قابل بر هم زدن نمی‌باشد و در طول مدت مساقات هیچ یک از طرفین نمی‌توانند بدون اینکه یکی از خیارات (منظور اون عیبی که باعث برهم زدن عقد می شود ) برایش موجود باشد مساقات را فسخ کند
- مانند سایر عقود لازم با توافق طرفین قابل اقاله است اقاله به معنی این است که طرفین عقدی را با رضایت و توافق یکدیگر بر هم زنند
- در شمار عقود مشارکتی است زیرا سهم هر یک از طرفین باید سهم مشاعی از محصول زمین باشد نه میزانی مقطوع و مشخص ، سهم صاحب درخت و عامل به صورت کسری یا درصدی تعیین میشود مانند (عبارتی از قبیل یک دوم ۳۰ درصد ثلث محصول برداشتی) و نمی‌تواند سهم صاحب درخت و عامل به صورت میزانی ثابت باشد مانند (عباراتی از قبیل یک تن گندم ۱۰ میلیون تومان پول)
- عقدی معوض است صاحب درخت، درختانش را در اختیار عامل می‌گذارد تا عامل بر روی آن کار کند و در ازای آن صاحب درخت سهمی از محصول زمین را دریافت می‌کند
- ممکن است بذر و کارگران و وسایل کشاورزی توسط هر یک از مزارع یا عامل تامین شود در این خصوص باید توجه داشت که این موضوع تابع تراضی طرفین است
- در صورت سکوت طرفین در خصوص بذر و کارگران و ادوات کشاورزی است برای آن است که این موارد باید توسط عامل تامین شود
- شریک گرفتن در عقد مساقات نیاز به اجازه مالک دارد.
طرفین عقد مساقات
- طرفین این عقد از یک طرف صاحب درخت است یعنی کسی که درخت را برای کشت و کار در اختیار می‌گذارد و از طرف دیگر عامل است
- صاحب درخت می‌تواند مالک زمین نباشد اما لازم است که مالک منافع زمین باشد یا نسبت به آن دارای حق انتفاع (استفاده) باشد
- عقد مساقات یک عقد مالی و مستلزم تصرف مالی طرفین در مال یا عملشان می‌باشد بنابراین اهلیت هر دو طرف برای انعقاد آن لازم است
سهم طرفین در مساقات
- در عقد مساقات سهم هر یک از صاحب درخت و عامل از محصول زمین باید به نحو اشاعه یعنی به صورت کسری یا درصدی از محصول تعیین شود مانند نصف گندم درو شده نه به صورت مقطوع و مشخص کننده مانند ۱۰ تن گندم در غیر این صورت رابطه طرفین تابع عقد مساقات نیست بلکه ممکن است تابع عقد دیگری مانند اجاره باشد
- البته می‌توان علاوه بر سهم مشاع مقرر در بند بالا مبلغ مقطوع یا مال دیگری نیز مقرر شود که به عنوان یک مال اضافی یکی از طرفین به دیگری بدهد در این حالت در صحت عقد مساقات خللی وارد نیست و هم شرط و هم عقد مساقات صحیح است مانند آنکه سهم صاحب درخت یا زمین نصف گندم به علاوه یک تن گندم اضافه تعیین شود در این مثال نصف گندم به عنوان سهم صاحب در نظر گرفته شده است و یک تن گندم مازاد نیز به عنوان یک مال اضافه بر آن افزوده شده است
- اگر شرط شود که تمام ثمره متعلق به صاحب درخت یا عامل باشد مساقات باطل است به عبارت دیگر در این حالت رابطه طرفین تابع عقد مساقات نیست اما اصل توافق طرفین لازم الاتباع و صحیح است و تابع عقد مساقات نیست طرف دیگر مستحق اجرت المثل است
نوع زرع
قانونگذار تعیین نوع درخت در مساقات را لازم دانسته است اما بلافاصله بیان کرده که اگر عقد مساقات برای مطلق زراعت باشد نوع زرع در آن تعیین نشده باشد نیز صحیح است و در این صورت عامل در نوع زراعت مختار است
نوع زرع بر حسب عرف معلوم باشد مانند برنج کاری در برخی مناطق شمالی در این صورت عدم تصریح به نوع زرع در مساقات به منزله توافق ضمنی بر زرع متعارف در آن منطقه است
انقضای مدت مساقات
در صورت انقضای مدت و عدم حصول ثمره صاحب درخت بین دو گزینه زیر حق انتخاب دارد
- زراعت را معدوم کرده و اجرت المثل زمین خود را برای ایامی که تاکنون عامل در آن تصرف کرده دریافت کند
- زمین را تا زمان حصول محصول در اختیارعامل بگذارد تا بعد از برداشت محصول به همان ترتیبی که در مساقات مشخص شده بود بین طرفین تقسیم شود و صاحب زمین اجرت المثل زمین را برای مدت مازاد تا زمان برداشت محصول از عامل دریافت کند.
موارد انفساخ عقد مساقات
- اگر در اثنای مساقات زمین به دلیلی مانند فقدان آب یا قرار گرفتن در طرح ساخت یک جاده از قابلیت انتفاع خارج شود و رفع آن ممکن نباشد
- فوت عامل علی الاصول موجب انصاف عقد مساقات نیست بلکه تعهدات و حقوق ناشی از عقد مساقات به وراث او می‌رسد اما اگر مباشرت عامل شرط شده باشد یعنی شرط شده باشد که عامل خود به تنهایی کشاورزی کند و عامل فوت کند مساقات منفسخ میشود.
موارد بطلان عقد مساقات
- اگر زمینی که برای مساقات داده شده است حتی با انجام اصلاحات برای آن نوع کشاورزی قابل استفاده نباشد
- اگر شرط شده باشد که تمام ثمره متعلق به یکی از طرفین صاحب یا عامل باشد
- اگر زرع معینی در مساقات قید شده باشد اما عامل غیر از آن را کشاورزی کند
سوالات متداول
اگر عقد مساقات باطل شود تکلیف ثمره و محصول چه میشود؟
به دلیل بطلان عقد تمام محصول از آن مالک بذر است چه مالک بذر عامل باشد و چه مزارع باشد
آیا عامل می تواند بدون اجازه صاحب درخت یا زمین برای کار روی زمین کارگر بگیرد؟
بله عامل می‌تواند برای انجام فعالیت‌های کشاورزی موضوع عقد کارگر بگیرد و نیاز به اخذ رضایت صاحب درخت یا زمین نیست