خلع ید یک اقدام حقوقی است که توسط مالک مال غیرمنقول انجام می‌شود. در این دعوا مالک ادعا می‌کند که مالی که به او تعلق دارد بدون اجازه و رضایت او با قهر و غلبه در تصرف فرد دیگری قرار دارد. مالک با اثبات مالکیت خود در دادگاه خواهان خلع ید می‌شود که در این مقاله به تعریف خلع ید و حکم خلع ید در قانون می‌پردازیم
خلع ید چیست
دعوی خلع ید اغلب در مواقعی ایجاد می‌شود که یک فرد یا نهاد به شکل نادرست و بدون مجوز ملکی را اشغال کرده و مالک اصلی قصد بازیابی آن را دارد، این دعوای مهم در حقوق مالکیت و حقوق ملکی به عنوان یکی از راه‌های حفاظت از حقوق مالکیت شناخته می‌شود، در این فرایند دادگاه می‌تواند حکمی را صادر کند که به متجاوز دستور دهد که از تصرف غیرقانونی خود خودداری نماید و مالک به اموال خود دسترسی یابد این اقدام به معنای بازگرداندن مال به مالک اصلی است همانطور که اشاره شد، خلع ید نوعی دعوای حقوقی است که در آن فردی که معتقد است ملک و اموالش به طور غیرقانونی تحت تصرف فرد دیگری قرار گرفته است به دادگاه مراجعه کرده و از دادگاه خواسته می‌شود که ملک یا اموال متصرف را از او پس بگیرد.
در خلع ید سه رکن باید وجود داشته باشد
- مالکیت خواهان
- تصرف خوانده هنگام طرح دعوا
- عدوانی بودن تصرف خانه یعنی تصرف خوانده بدون اجازه مالک اصلی باشد
انواع خلع ید
خلع ید مشاعی
در صورتی که یک یا چند نفر از شرکا ملک مشاع را غصب کرده باشند سایر شرکا می‌توانند علیه آنها دعوای خلع ید را آغاز کنند دادگاه خواهش خلع ید را بررسی کرده و اگر تصرف غیرقانونی ثابت شود ملک مشاع از افرادی که آن را غصب کرده‌اند پس گرفته می‌شود.
خلع ید امانی
در این دعوا مالک و یک فرد یا نهاد دیگر یک قرارداد امانت برای مدت زمان معین منعقد کرده‌اند پس از انقضای مدت قراردادی فردی که اموال را به امانت گرفته موظف به بازگرداندن آن به مالک اصلی است این نوع تعهد حقوقی دارند و در صورتی که پس از اتمام مدت قرارداد ملک تحویل داده نشود مالک می‌تواند با استناد به حقوق ایران دعوای خلع ید امانی را به دادگاه ارائه کند
خلع ید غاصبانه
در خلع ید غاصبانه هیچ توافق قراردادی بین مالک و فردی که ملک را غصب کرده وجود ندارد در این حالت مالک برای اثبات غیر قانونی بودن تصرف فرد مقابل نیاز به تقدیم مدرک مالکیت رسمی دارد تا دادگاه بتواند به پرونده خلع ید رسیدگی کند
نحوه طرح دعوای خلع ید
دعوی خلع ید ممکن است مستقلاً یا با دعاوی دیگر مانند قلع و قمع و اجرت المثل و امثال آن مطرح گردد در مواردی که خلع ید با دعاوی دیگری طرح گردد طبق قانون آیین دادرسی مدنی هر دعوا باید جداگانه بررسی و هزینه دادرسی آن پرداخت شود.
خلع ید از اموال منقول
سوال اینجاست آیا اگر مثلاً خواهان دادخواستی به طرفیت شخصی مبنی بر خلع ید از یک دستگاه تراکتور تقدیم کرده است آیا خلع ید از اموال منقول قابلیت رسیدگی در دادگاه دارد؟ در این خصوص نشست قضایی مطرح شد که نظر هیئت عالی بر این بود که مطابق ماده ۳۰۸ قانون مدنی وقتی که تصرف به نحو عدوان اثبات شود در حکم غصب است با توجه به این ماده صلاحیت از اموال منقول واجد عنوان قانونی است و اختصاص به اموال غیرمنقول ندارد. اکثریت هم بر این باورند که خلع ید مختص اعمال غیرمنقول نیست و هیچ قانونی تقاضای خلع ید در خصوص اموال منقول را منع نکرده است و خلع ید در هر موردی که تصرف غاصبانه و بدون رضایت مالک باشد اعم از مال منقول و غیرمنقول مصداق دارد .
حکم خلع ید در قانون ایران چگونه است
- مالی هستند یعنی نیاز به تقویم (اندازه‌گیری) دارند و هزینه دادرسی آنها بر اساس تقویم پرداخت می‌شود و قطعی و قابل اعتراض بودن آنها بستگی به نصاب دارد
- دادگاه باید ابتداً مالکیت خواهان را احراز نماید چون این گونه دعوی مبتنی بر مالکیت هستند
- مستلزم تشریفات دادرسی هستند یعنی خواهان باید این دعوی را در قالب دادخواست به دادگاه ارائه دهد و هزینه دادرسی را بپردازد
- به طور عادی رسیدگی می‌شود یعنی وقت رسیدگی عادی تعیین می‌شود
- اجرای حکم بعد از قطعیت رای و به موجب اجراییه صورت می‌گیرد
شرایط دعوا خلع ید
- به موجب دادخواست باشد
- خواهان می‌تواند شخص حقیقی یا حقوقی مثل شرکت‌ها باشد
- خوانده می‌تواند شخص حقیقی یا حقوقی باشد
- خواسته دقیقاً مشخص باشد یعنی شماره پلاک ثبتی اصلی فرعی بخش شهرستان حدود اربعه متراژ مکان و غیره مشخص باشد
- ذکر ادله مالکیت خواهان
- ذکر ادله تصرف خوانده
- ذکر عدوانی بودن تصرف خوانده
- ابطال هزینه دادرسی
- محاسبه خواسته برای تعیین مرجع صالح
- تقدیم دادخواست به دادگاه صالح اگر مال غیرمنقول واحد باشد دادگاه محل غیرمنقول و اگر مال غیرمنقول متعدد باشد همه دادگاه‌های مربوطه صالح هستند
نحوه رسیدگی به دعوای خلع ید
در مرحله اول وقتی که دادخواست تقدیم می‌شود دادگاه اول به احراز صلاحیت می‌پردازد که آیا صلاحیت رسیدگی نسبت به دعوای مطروحه را دارد یا ندارد که در دعوای خلع ید دادگاهی که مال غیرمنقول در حوزه آن باشد صالح به رسیدگی است برای احراز اصالت سند و محل وقوع مال از اداره ثبت اسناد و املاک استعلام می‌شود اگر دادگاه صلاحیت نداشته باشد قرار عدم صلاحیت صادر و پرونده از آمار کسر و به مرجع صالح ارسال می‌شود. بعد از آن صلاحیت قاضی مورد بررسی قرار می‌گیرد یعنی قاضی ممنوع از رسیدگی نباشد که موارد ممنوعیت قاضی در ماده ۹۱ قانون آیین دادرسی مدنی به طور کامل بیان گردیده است. احراز مالکیت خواهان طرق احراز مالکیت باید با سند رسمی باشد و اثبات در دادگاه و بعد از آن احراز تصرف خوانده بررسی می‌گردد که تصرف قبل از طرح دعوا بوده است یا تصرف بعد از طرح دعوا بوده و یا اینکه تصرف بعد از صدور رای باشد و یا تصرف هنگام اجرای رای باشد. عدوانی بودن تصرف یعنی اینکه تصرف خوانده به طور غیرقانونی باشد و بدون رضایت و اجازه مالک اصلی باشد. صدور حکم خلع ید، مرحله بعد صدور حکم خلع ید است اگر زمین دارای ساخته‌ها و سازه‌هایی هم باشد و خواهان بخواهد که آن بنا را قلع کند حکم بر قلع و قمع بنا هم صادر می‌شود ولی اگر خواهان قلع و قمع بنا را نخواسته باشد دادگاه در این خصوص اتخاذ تصمیم نمی‌کند
سوالات متداول
آیا در خلع ید لازم است که مالکیت ثابت گردد؟
بله در خلع ید باید مالکیت خواهان اثبات گردد
آیا دعوای خلع ید فقط در مورد اموال غیرمنقول موضوعیت دارد؟
خیر هم در اموال منقول و هم در اعمال غیر منقول موضوعیت دارد