عقد و ایقاع زیر مجموعه قواعد عمومی قراردادها در قانون مدنی می‌باشند که در این مبحث به توضیح این دو مورد می‌پردازیم در ابتدا لازم است که با تعهد آشنا شویم
تعهد
یک رابطه حقوقی بین دو شخص اعم از شخص حقیقی یا حقوقی که به موجب آن یک طرف باید عملی را برای طرف دیگر انجام دهد یا از انجام عملی خودداری کند طرفین تعهد را متعهد یا مدیون و متعهد له یا دائن می‌نامیم
منابع تعهد
برخی منابع تعهد را ۵ مورد می‌دانند که عبارتند از
- عقد
- شبه عقد
- جرم
- شبه جرم
- قانون
که ما به توضیح عقد می‌پردازیم
عقد
- عملی مشروع و ارادی است که بر مبنای حصول توافق بین اراده‌ها موجب ایجاد اثر حقوقی است.
- تعریف حقوقی عقد تراضی دو یا چند اراده جهت ایجاد اثر حقوقی که این اثر حقوقی ممکن است ایجاد تعهد باشد مانند اجاره اشخاص وکالت یا ایجاد مالکیت مال باشد مانند بیع، قرض، معاوضه یا دادن اذن باشد مانند ودیعه، وکالت، عاریه یا ایجاد زوجیت باشد مانند نکاح یا ایجاد شخصیت حقوقی باشد مانند وقف. شرکت‌های تجاری یا انحلال عقد سابق باشد که به آن اقاله می‌گوییم
ایقاع
به واسطه اراده یک شخص تشکیل می‌شود و اراده یک شخص موجب ایجاد عمل حقوقی می‌شود مانند طلاق، فسخ قرارداد، ابراء، حیازت مباحات، احیای موات
ارکان عقد
هر عقدی از دو رکن تشکیل شده که پیش از برقراری این دو رکن اصلاً عقدی حاصل نمی‌شود ایجاب و قبول
ایجاب
نخستین رکن یک عقد است به نحوی که دربردارنده تمام ارکان صحت عقد باشد و اگر این رکن از جانب طرف مقابل قبول شود عقد محقق می‌شود یا به عبارت دیگر اعلام اولین اراده مبنی بر انشا یا انعقاد آن عمل حقوقی است به شخصی که ایجاب را انشا می‌کند موجب و به طرف مقابل مخاطب ایجاب گویند
قبول
دومین رکن انعقاد عقد که به معنای پذیرفتن مفاد ایجاب است و پس از آن عقد منعقد می‌شود تا قبول صورت نگیرد به صرف ایجاب عقدی واقع نشده است به شخصی که قبول را انشعاب می‌کند قابل گویند
ایجاب متقابل
اگر طرف مقابل برخی از شروط مفاد ایجابی را که موجب انشا کرده تغییر دهد و بعد قبول کند عقدی منعقد نمی‌شود و این یک ایجاب جدید است حتی اگر تغییر جزئی و ناظر به شروط جانبی عقد باشد این ایجاب متقابل باید توسط طرف مقابل قبول شود تا عقد منعقد شود
جایگاه ایجاب و قبول در مزایده
همین که شخص اعلام می‌کند من به بالاترین قیمت می‌فروشم ایجاب تلقی می‌شود و آن کسی که بالاترین قیمت را پیشنهاد می‌کند قبول تلقی می‌شود و در نتیجه عقد منعقد می‌شود مگر آنکه فروشنده در آگهی مزایده حق قبول یا رد پیشنهادها را برای خود محفوظ نگه داشته باشد و این مورد را درج کرده باشد که حق قبول یا رد پیشنهادات را دارد
زمان اعتبار ایجاب زمان قبولی یا مهلت قبول ایجاب
بحث در این است که طرف مقابل تا چه زمانی فرصت دارد ایجاد را قبول کند برای پاسخ به این سوال ۳ حالت زیر قابل بررسی است
- اگر مهلت قبول فوری تعیین شده باشد،ایجاب فوری در این صورت قبول باید فوری انجام شود و بعد از انقضای فوریت عرفی ایجاب زایل می‌شود
- اگر برای قبول مهلت داده شده باشد، ایجاب مدت‌دار در این صورت قبول باید در مهلت مقرر صورت گیرد و پس از آن مدت ایجاب زایل می‌شود البته در طول مدت موجب حق روز از ایجاب را ندارد مثلاً موجب می‌گوید خانه را به شما فروختم تا یک ماه دیگر وقت دارید قبول خودتان را اعلام کنید
- اگر مهلت مشخص نشود، ایجاب مطلق در این صورت تا وقتی که موجب از مفاد ایجاب رجوع نکرده باشد طرف مقابل حق قبولی دارد به شرط آنکه بین ایجاب و قبول توالی عرفی وجود داشته باشد یعنی باید قبول در یک مهلت متعارف صورت گیرد در این حالت محدودیت زمانی وجود ندارد اما وجود داشته باشد در این حالت موجب تا قبل از قبول می‌تواند از ایجاد خود رجوع کند
تقسیم بندی ایقاعات از حیث آثار
ایقاعات تملیکی
شخص انشا کننده ایقاع مالی را به ملکیت خود در آورد مانند احیای زمین موات اخذ به شفعه در این خصوص باید توجه داشت که نمی‌توانیم بدون رضایت کسی مالی را به مالکیت او در بیاوریم
ایقاعات عهدی
می‌توان با یک اراده خود را متعهد کرد و در جاهایی می‌توان شخصی را با یک اراده متعهد کنیم مانندایقاعات عهدی که دیگران را متعهد می‌کنیم مانند وصیت عهدی و نصب متولی ایقاعات عهدی هستند
ایقاعات اذنی
ممکن است با یک اراده برخی تصرفات در مال یا حقی را مجاز کنید مانند اذن در انتفاع اذن در اجاره در این خصوص باید توجه داشت که اذن قبل از انجام عمل است برای مثال اگرسفیهی بخواهد معامله منعقد کند اما هنوز معامله نکرده باشد ولی یا قیم ممکن است به او اذن در انعقاد معامله آینده را بدهند اما اگر معامله کرده باشد و سپس ولی یا قیم و مطلع شوند ولی قیم آن معامله سابق را اجازه دهند
اقسام ایقاع از حیث قابلیت رد
ایقاعات به اقسام زیر تقسیم می‌شوند
ایقاع با حق رد
یعنی اگرچه ایقاع فقط با یک اراده تشکیل می‌شود اما شخصی که ایقاع در حقوق او موثر است می‌تواند این ایقاع را از بین ببرد عقود برای تشکیل نیاز به دو اراده دارد اما ایقاعات با حق رد برای تشکیل نیاز به یک اراده دارد اما شخص دیگری می‌تواند آن را بر هم زند
ایقاع با حق رد در حقوق ما سه مصداق دارد تعیین متولی برای مال موقوفه تعهد به نفع شخص ثالث نسبت به شخص ثالث وصیت عهدی
ایقاع بدون حق رد
ایقایی است که هیچ شخصی نمی‌تواند آن را رد کند مانند طلاق فسخ ابرا حتی اگر این ایقاع در حق شخصی موثر باشد نیز آن شخص حق رد ایقاع را ندارد
سوالات متداول
تفاوت ایقاع با حق رد و عقد در چیست؟
در عقد اراده دو شخص بنای عقد را برپا می‌کند اما در ایقاع با حق رد فقط اراده یک شخص ایقاع را برقرار می‌کند و شخص دیگر می‌تواند آن را از بین ببرد
آیا ایجاب بعد از رد قابل قبول است؟
خیر در زمانی که ایجاب رد شود دیگر قابل قبول نمی‌باشد