حق انتفاع چیست؟
حق انتفاع در امور ملکی یکی از حقوق رایگانی است که مالک به شخص دیگری می دهد تا از مال او استفاده کند که این حق در روابط افراد زیاد دیده می شود اما با شرایط و اوصاف آن آشنایی ندارند که در این مقاله به توضیح و شرح حق انتفاع می پردازیم.
تعریف حق انتفاع
حق انتفاع به این معنی است که شخص حق استفاده از مالی را که متعلق به دیگری است به دست آورد یا حق استفاده از مالی را که مالک خاص ندارد مانند مباحات یا لقطه (یعنی مال مجهول المالکی که شخص آن را پیدا کرده است ) به دست آورد.
اوصاف حق انتفاع
- یک حق مالی است
- ممکن است منقول و غیرمنقول باشد
- به واسطه یک عقد ایجاد می‌شود که اسم این عقد عقد حبس است
- حق انتفاع می‌تواند دایم که به آن حبس موبد می‌گویند یا موقت باشد و معمولاً موقت است
عقد حبس
عقدیست که موجب ایجاد حق انتفاع برای شخص می‌شود، عقد حبس نام دارد به عبارت دیگر عقدی است که به موجب آن شخص حق استفاده از مال خود را به دیگران انتقال می‌دهد.
اوصاف حق حبس
- حق حبس دارای اوصاف زیر است
- یکی از طرفین آن حابس مالک و دیگری منتفع نام دارد
- می‌تواند به صورت مجانی یا به صورت معوض ایجاد شود
- قبض و گرفتن مال مورد حبس در عقد حبس لازم و ضروری است
- موضوع عقد حبس باید در شمار اموال مصرف نشدنی
- باشد عقدی لازم است به این معنی که پس از انعقاد این عقد طرفین اصولاً نمی‌توانند آن را بر هم بزنند
اهلیت در انعقاد عقد حبس
حابس (مالک)
در حبس مجانی اگر حابس فاقد اهلیت باشد یعنی محجور یا دیوانه یا صغیر باشد حبس باطل است چون صرفاً مضر است و عقود صرفاً مضر از جانب ولی یا قیم نیز قابل انشا نیستند.
منتفع
در حبس مجانی اگر منتفع صغیر یا سفیه باشد می‌تواند خود قبول کند زیرا چنین حبسی تماماً به نفع او است اگر منتفع مجنون و دیوانه باشد حتی اگر حبس مجانی باشد از آنجا که فاقد اراده است ولی یا قیم باید قبولی را انجام دهند
رابطه حابس با مال موضوع حبس
- مالک منافع باشد
- حداقل حق انتفاع از آن مال را داشته باشد.
منتفع
منتفع باید یکی از دو حالت زیر را داشته باشد
- یک موجود باشد در این خصوص باید توجه داشت که حمل و جنینی که در شکم مادر است موجود تلقی می‌شود و می‌توان به نفع او هبه حبس وقف یا وصیت در این حالت قبول او با ولی یا امین موقت اوست
- معدوم به تبع موجود باشد برای مثال مالی به نفع جواد و فرزندان او نسلا بعد نسل حبس شود در حالی که جواد در حال حاضر هیچ فرزندی ندارد در این حالت فرزندان او که هنوز موجود نیستند معدوم به تبع موجود جواد تلقی می‌شوند در این خصوص باید توجه داشت که حبس و وقف هم به نفع شخص موجود جواد و هم به نفع شخص معدوم به تبع موجود فرزندان و نوادگان جواد نسل بر نسل بعد نسل قابل انشا است
- وصیت بر خلاف وقف و حبس فقط به نفع موجود قابل برقراری است و به نفع مردم به تبع موجود قابل برقراری نیست
انواع حق انتفاع
- عمری حق انتفاعی که از طرف مالک برای منتفع به مدت عمر خود مالک یا عمر منتفع یا عمر شخص ثالثی برقرار شده باشد
- رقبی حق انتفاعی است که از طرف مالک برای مدت معینی واگذار می‌شود
- حبس مطلق مدت حق انتفاع در آن معین نشده و حق انتخاب به صورت مطلق و بدون قید مدت برقرار می‌شود
- حبس موبد مدت حق انتخاب معین می‌شود اما نامحدود و ابدی است تفاوت حبس مطلق و حبس موبد در آن است که در حبس موبد راجع به زمان تعیین تکلیف می‌شود و زمان ابدی مقرر می‌شود اما در حبس مطلق زمان برقراری حق انتفاع ساکت گذاشته است.
انتقال عین مال به ثالث
اگر مالک مالی که حق انتفاع از آن مال به شخص دیگری تعلق دارد آن مال را به شخص ثالثی منتقل کند حق انتفاع همچنان باقی است و اگر منتقل الیه در حین معامله بداند که حق انتخاب از این خانه به شخص دیگری تعلق دارد نمی‌تواند معامله را فسخ کند و اگر در حین معامله نسبت به این امر جاهل باشد و نداند که حق انتخاب برای شخص دیگری در نظر گرفته شده است می‌تواند معامله را فسخ کند
البته این بندی که در فوق بیان شد فقط نسبت به حق انتفاع اثر ندارد و در بقیه موارد مانند حق اتفاق نیز و اجاره اثر دارد
تکالیف منتفع در استفاده از حق انتفاع
- عدم سوء استفاده از مال
- پرهیز از تعدی و تفریط در حفاظت از مال
- پرداخت مخارج لازم برای حق انتفاع
- ید منتفع ید امانی دارد به این معنی که در صورتی که مال تلف یا ناقص شود در ابتدا منتفع مقصر شناخته نمی‌شود مگر اینکه تقصیر او اثبات گردد
مخارج در حق انتفاع
سوال آن است که مخارج لازم برای نگهداری و انتفاع از مال موضوع حق انتفاع بر عهده چه شخصی است این مخارج به دو دسته تقسیم می‌شوند
مخارج لازم برای نگهداری عین مال مانند تعمیر اساسی آسانسور بر عهده مالک است مگر آنکه خلاف آن بین طرفین مقرر شده باشد .
مخارج لازم برای انتفاع و استفاده از مال مانند حق شارژ ساختمان و سرویس آسانسور بر عهده منتف است مگر آنکه خلاف آن بین طرفین مقرر شده باشد
موارد از بین رفتن حق انتفاع
حق انتفاع در موارد زیر از بین می‌رود
- تلف مال مورد انتفاع مثل از بین رفتن خانه.
- اعراض یعنی صرف نظر کردن از حق عینی به این نحو که منتفع از حقی که دارد صرف نظر کند
- فوت کسی که حق انتخاب به مدت عمر او برقرار شده است
- رجوع مالک در حبس مطلق
- فوت مالک در حبس مطلق
- پایان مدت در رقبی
- انتقال مال مورد حق انتفاع از جانب مالک به منتفع
- انتقال حق انتفاع از جانب منتفع به مالک
سوالات متداول
چه کسانی می‌توانند حق انتفاع از یک مال را به دیگران واگذار نمایند؟
کسی که حق انتفاع از مالی را به دیگران منتقل می‌کند لازم نیست حتماً مالک عین باشد حتی اگر مالک منافع باشد کفایت می‌کند و حتی ممکن است صرفاً حق انتفاع از مالی را داشته باشد به عبارت دیگر اگر شرط خلاف از ناحیه مالک عین نشده باشد منتفع می‌تواند حق انتفاع از آن مال را به دیگری منتقل کند
آیا حق انتفاع می تواند به صورت ابدی منعقد شود؟
بله حق انتفاع به صورت ابدی منعقد می شود که به آن حبس موبد می گویند.