موانع ارث

موانع ارث یکی از موارد حقوقی است که ریشه در فقه و حقوق اسلامی دارد بدین ترتیب که با مرگ شخص متوفی ارث محقق می شود و  حتما باید از شخص متوفی مال و اموالی باقی مانده باشد تا ارث معنا پیدا کند زیرا مرگ پایان شخصیت حقوقی انسان است و رابطه ی او با دارایی اش را قطع می‌کند بنابراین باید وجود دارایی محقق شود.

‌ارث بردن یکسری شرایط و موانع دارد که در این مقاله به بیان موانع ارث میپردازیم. برخی از کتاب‌های فقهی و حقوقی اموری مانند بردگی غیبت ،حق طلبکار بر ترکه و حمل از موانع ارث معرفی کرده آمد که در قانون مدنی این موارد این چنین بیان شده است :

• قتل مورث به وسیله وارث 
• کفر 
• لعان 

برای مثال قاتل مورث صلاحیت ارث بردن از او را با وجود فراهم بودن اسباب و شرایط ندارد همچنین وارث کافر نیز صلاحیت خود را برای ارث بردن از دست می‌دهد. گاه وارث واجد وصفی می‌شود که اهلیت ارث بردن را از دست می‌دهد مانند قتل مورث و کفر وراث که مانع ارث بردن وارث می‌شود و گاهی با وجود تحقق ارث مرگ کسی و وجود دارایی از او و شرایط وارث چیزی از ترکه (ارث) به وارث نمی‌رسد.

قانونگذار وجود برخی از ویژگی‌ها را در مورث یا وارث یا هر دو برای بهره‌مندی وارث ازدارایی و ترکه ضروری می‌داند که ارتکاب پاره‌ای از امور صلاحیت وارث را برای ارث بردن از بین می‌برد که در این مقاله به ترتیب به این موارد می‌پردازیم:

قتل

طبق ماده ۸۸۰ قانون مدنی قتل از موانع ارث است بنابراین کسی که مورث خود را عمداً بکشد از ارث او ممنوع می‌شود ولی در صورتی که قتل عمدی مورث به حکم قانون یا برای دفاع باشد مفاد ماده فوق مجری نخواهد بود اولاد و اقوام کسانی که به موجب ماده ۸۸۰ از ارث ممنوع می‌شوند محروم از ارث نمی‌باشند بنابراین اولاد کسی که پدر خود را کشته است از جد مقتول خود ارث می‌برد اگر وارث نزدیک‌تری باعث حرمان آنان نشود.

توجه به پیشینه فقهی و حکم موارد فوق قتل هنگامی مانع ارث است که :

• قتل عمدی باشد و قتل غیر عمد مانع ارث نمی‌شود.
• قتل عمدی خواه به مباشرت باشد یا به تسبیب یعنی قاتل عمدی به تنهایی اقدام کند یا با شرکت دیگری مانع ارث است. در هر حال قاتل عمدی از مورث مقتول خود ارث نمی‌برد.
• طبق نظریه مشورتی شماره ۷/۴۴۲۶ معاونت در قتل هم مانع از ارث است.
• قتل عمدی مورث مانع ارث است نه قتل حاجب یعنی اگر پسری پدر خود را به قتل برساند تا ارث ببرد این مورد از موانع ارث است. اما اگر مثلاً برادری تنها برادر خود را بکشد تا از پدر ارث بیشتری ببرد این از موانع ارث نیست.
• قتل عمدی در مقام دفاع مشروع یا قتل به حکم قانون مانع ارث نیست ماده ۸۸١ در این باره مقرر می‌دارد «در صورتی قتل عمدی مورث به حکم قانون یا برای دفاع باشد مفاد ماده فوق جاری نخواهد شد.»

در توضیح این ماده باید گفت که قاتل باید مشروع بودن قتل را اثبات کند. 

در راستای مثال برای قتل به حکم قانون باید گفت شوهری که زن خود را در فراش بیگانه بکشد ( در حال نزدیکی با نامحرم) ممنوع از ارث نخواهد بود زیرا به حکم قانون این اجازه را دارد. 

یکی دیگر از نکاتی که در راستای مورد قتل باید ذکر شود این است که سقط جنین از نظر کیفری قتل محسوب نمی‌شود ولی از جهت مانع شدن از ارث همانند قتل عمد است و مانع ارث می‌باشد .

کفر و ارتداد

طبق ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی «کافر از مسلم ارث نمی‌برد و اگر در بین ورثه متوفی کافری مسلم باشد وراث کافر ارث نمی‌برند اگرچه از لحاظ طبقه و درجه مقدم بر مسلم باشند»

مفهوم کفر و اسلام

مسلمان کسی است که اسلام را از روی اختیار بپذیرد اهمیت لازم برای پذیرفتن اسلام در درجه اول بلوغ است چنین مسلمانی را مسلمان حقیقی می‌گویند و فرزند نابالغ شخص مسلمان را به تبع پدر و مادر مسلمان او در حکم مسلمان می‌دانند.

کافر حقیقی کسی است که کفر را در حالی که بالغ است و از روی اختیار بپذیرد یا از اسلام برگردد و مرتد شود.

شرایط مانعیت کفر

کفر با شرایط زیر مانع ارث محسوب می‌شود:

• مورث ( متوفی)مسلمان و وارث کافر باشد:
• مورث و وارث هر دو کافر باشند کفر مانع ارث نیست و وارث کافر از مورث کافر خود ارث می‌برد مثل وارث مسلمان از مورث مسلمان خود ارث می‌برد و هرگاه تمام وارث‌های متوفی مسلمان کافر شوند ماترک و دارایی در اختیار ولی فقیه قرار می‌گیرد
• برخی از وارثان مورث مسلمان ،کافر باشند :
• کفر برخی از وارثان مورث مسلمان نیز مانع از بردن آنها است هرگاه برخی از وارثان مورث مسلمان، مسلمان باشند و برخی کافر، وارثان کافر ارث نمی‌برند هرچند از حیث طبقه و درجه بر وارث مسلمان مقدم باشند. باقیماندن وارثان کافر مورث کافر بر کفر خود در حالی که برخی از آنها پیش از تقسیم دارایی اسلام را بپذیرند:
• برخی از وارثان متوفی کافری پیش از تقسیم دارایی، اسلام را بپذیرند باقی ماندن دیگر وارثان بر کفر خود مانع ارث بردن آنها خواهد شد.
• یعنی باید تمام وارثان اسلام را بپذیرند و در این مورد اتفاق نظر داشته باشند.

لعان

پیشینه و مستندات

قانونگذار ایران به پیروی از فقه اسلامی لعان را یکی از موانع ارث معرفی کرده و بیان داشته:« بعد از لعان  زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی‌برند و همچنین فرزندی که به سبب انکار او لعان واقع شده از پدر و پدر از او ارث نمی‌برند اما فرزند مزبور از مادر و خویشان مادر خود و همچنین مادر و خویشان مادری از او ارث می‌برند»

همچنین طبق ماده ۸۸۳ قانون مدنی «هرگاه پدر بعد از لعان رجوع کند پسر از او ارث می‌برد اما از ارحام( فامیل) پدر و همچنین پدر و ارحام پدری (فامیل پدری)از پسر ارث نمی‌برند»

مفهوم لعان

لعان عمل تشریفاتی است و باید در پیش دادگاه یا نماینده او اجرا شود نخست زن و شوهر به دادگاه می‌روند و درخواست اجرای لعان می‌کنند و قاضی به آنها اجازه می‌دهد وگرنه هرگاه دو طرف خودسرانه اقدام نمایند لعان محسوب نمی‌شود.

ابتدا شوهر ۴ بار خدا را شاهد می‌گیرد که از راستگویان است و بار پنجم می‌گوید لعنت خدا بر من اگر از دروغگویان باشم هرگاه شوهر این ترتیب را رعایت نکند حد قذف می‌خورد که مجازات آن شلاق است بعد از اقدام شوهر هرگاه زوجه سکوت نماید حد زنا بر او جاری می‌شود. ولی اگر زوجه نیز خدا را چهار بار شاهد بگیرد که شوهرش در مورد نسبتی که به او داده از دروغگویان است و بار پنجم بگوید غضب خدا بر من اگر او درباره نسبت دادن از راستگویان باشد لعان محقق می‌شود و حد زنا از زوجه نیز ساقط می‌شود و دیگر آثار لعان بر عمل آنها بار می‌شود. برای اجرای لعان شوهر باید زنی را که لعان می‌کند تعیین کند زوجه نیز باید مشخصات زوج را تعیین کند اگرچه با عبارت شوهرم باشد، باید مشخصات شوهر را بیان کند.

نکته ی قابل توجه اینکه زوجه باید دائمی باشد و کسی حق ندارد زوجه ی منقطع ( موقت) خود را لعان کند. بعد از لعان زن و شوهر از یکدیگر ارث نمییرند.

همچنین اینکه اگر پدری فرزند خود را لعان کند و بگوید او فرزند من نیست پدر و فرزند از هم ارث نمی برند ولی لعان رابطه ی فرزند و مادر را از بین نمی‌برد و آنها از هم ارث می‌برند. با وجود این قانونگذار به پدر حق داده است که از لعان رجوع کند و اگر پدر از لعان برگردد تنها اثر قانونی رجوع از لعان این است که فرزند از پدر ارث میبرد ولی پدر و فامیل های پدری از فرزند ارث نمیبرند. فرزند نیز از فامیل های پدری ارث نمی‌برد.

سوالات متداول