تفاوت بین عقد معوض و عقد مجانی که در آن شرط عوض شده است

تفاوت بین عقد معوض و عقد مجانی مستلزم این است که ما معنی عقد را بدانیم و عقد را بشناسیم تا بتوانیم به انواع آن که موارد زیادی هم هستند بپردازیم که در این مقاله به یکی از انواع آن که عقد معوض و عقد مجانی می‌باشد اشاره می کنیم

تعریف عقد

تعهد، یک رابطه حقوقی بین دو شخص اعم از شخص حقیقی یا حقوقی که به موجب آن یک طرف باید عملی را برای طرف دیگر انجام دهد یا از انجام عملی خودداری کند. طرفین تعهد را متعهد و متعهد له ( شخصی که تعهد به نفع او شده است) می‌نامیم این تعهد یک سری منابع دارد که یکی از منابع آن عقد می‌باشد. عقد یعنی عملی مشروع و ارادی که بر مبنای حصول توافق بین اراده‌ها موجب ایجاد اثر حقوقی است، عقد آن عمل حقوقی است که به واسطه اراده حداقل دو طرف تشکیل می‌شود یعنی به واسطه تراضی طرفینی که رضایتشان با هم گره می‌خورد مانند بیع و اجاره و صلح و غیره به عبارت دیگر عقد تراضی دو یا چند اراده جهت ایجاد اثر حقوقی است.

تعریف عقد در قانون مدنی

ماده ۱۸۳ قانون مدنی عقد را چنین تعریف می‌کند یک یا چند نفر در برابر یک یا چند نفر دیگر تعهد به امری نمایند و این امر مورد قبول آنها باشد اما به این تعریف انتقادات زیر وارد می‌شود

این ماده فقط شامل عقود عهدی است چون در متن ماده فقط تعهد را آورده و شامل سایر عقود مانند عقود اذنی نیست اشکال دوم این است که در متن ماده آمده یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر دیگر تعهد می‌کنند دسته اول تعهد می‌کنند و دسته دوم فقط قبول می‌کنند بنابراین تعریف فقط عقود مجانی را در بر می‌گردد شامل عقود معوض نمی‌شود

تعریف حقوقی عقد

با توجه به ایراداتی که در بالا به تعریف عقد در قانون مدنی بیان کردیم تعریف دقیق‌تر عقد آن است که عقد را تراضی دو یا چند اراده جهت ایجاد اثر حقوقی بدانیم این اثر حقوقی ممکن است

• ایجاد تعهد باشد مانند اجاره اشخاص، وکالت
• ایجاد ملکیت مال باشد مانند بیع
• دادن اذن باشد مانند وکالت ودیعه
• ایجاد زوجیت باشد نکاح
• ایجاد شخصیت حقوقی باشد مانند وقت شرکت‌های تجاری، باید توجه داشت که بعد از انعقاد عقد وقف دارای شخصیت حقوقی می‌شود
• انحلال عقد سابق باشد که به آن اقاله می‌گوییم

ارکان عقد

هر عقد از دو رکن تشکیل شده که پیش از برقراری این دو رکن اصلاً عقدی حاصل نمی‌شود ایجاب و قبول

ایجاب

نخستین رکن یک عقد است به نحوی که دربردارنده تمام ارکان صحت عقد باشد و اگر این رکن از جانب طرف مقابل قبول شود عقد محقق می‌شود یا به عبارت دیگر اعلام اولین اراده مبنی بر نوشتن یا انعقاد آن عمل حقوقی است به شخصی که ایجاب را انشا می‌کند می‌نویسد موجب و به طرف مقابل مخاطب ایجاب گویند

قبول

دومین رکن انعقاد عقد که به معنای پذیرفتن ایجاب است و پس از آن عقد منعقد می‌شود تا قبول صورت نگیرد به صرف ایجاب عقدی واقع نشده است

تقسیم بندی عقود از حیث معوض یا مجانی بودن

از این حیث عقود به سه دسته تقسیم می‌شوند

عقود معوض

دو مورد اعم از مال یا تعهد در برابر هم قرار می‌گیرند مانند عقد بیع یا عقد اجاره در عقود معوض هر یک از عوضین ( طرفین ) علت تعهد علت دیگر است به عبارت دیگر هر یک از طرفین عوضی را به طرف مقابل می‌دهد تا در ازای آن عوض مقابل را به دست آورد

عقود مجانی

فقط یک مال یا یک تعهد به نفع یک طرف برقرار می‌شود بدون آنکه در برابر آن طرف دیگر مالی بپردازد یا تعهدی را انجام بدهد مانند عقد ودیعه عقد هبه عقد وقف و وصیت و غیره در عقود مجانی فقط یکی از طرفین دارای تعهد است و علت تعهد او تحصیل مال نیست زیرا مالی در کار نیست بلکه امور دیگری مانند قصد احسان است قصد کمک کردن و نیکوکاری است

بعضی از عقود می‌توانند هم به صورت معوض و هم به صورت مجانی منعقد شوند

که عبارتند از عقد صلح عقد وکالت

عقد مجانی با شرط عوض و استثنائات آن

در تمام عقود مجانی جز دو استثنا می‌توان شرط عوض درج کرد مانند آنکه شخصی که قصد هبه کردن کتابی را دارد می‌گوید به شرطی این مال را به تو هبه می‌کنم که آن خودکار را به من هبه کنی چنین شرطی ماهیت عقد را از یک عقد مجانی به یک عقد معوض تبدیل نمی‌کند بلکه ماهیت عقد همچنان مجانی باقی می‌ماند در دو عقد مجانی شرط عوض راه ندارد

وقف، چه وقف عام یا وقف خاص در این خصوص باید توجه داشت که شرط عوض در عقد وقف باطل است اما عقد وقف را باطل نمی‌کند یعنی فقط خود شرط باطل است بدین توضیح که

• اگر شرط از محل منافع مال موقوفات نباشد برای مثال شرط شده باشد که موقوف علیهم مالی را به واقف بپردازند در این صورت آن شرط باطل است ولی عقد وقف باطل نیست
• از منافع مال موقوفه باشد برای مثال شرط شده باشد که ۲۰ درصد منافع به واقف پرداخت شود در این صورت این شرط باطل است و نسبت به همان بخش یعنی ۲۰ درصد عقد وقف باطل است

نوع خاصی از هبه به نام صدقه

تفاوت‌های عقود معوض با عقود مجانی که در آن شرط عوض شده است

گفتیم که شرط عوض ماهیت عقد مجانی را تغییر نمی‌دهد و عقد همچنان مجانی محسوب می‌شود همین امر موجب می‌شود که میان عقد معوض و عقد مجانی که شرط عوضی در آن درج شده تفاوت‌هایی موجود باشد این تفاوت‌ها عبارتند از

در عقد معوض در صورتی که هر دو عوض حال یا معجل با سررسید یکسان باشند برای طرفین حق حبس پدید می‌آید یعنی اینکه یک طرف می‌تواند انجام تعهد خود را تا زمان سررسید انجام تعهد طرف مقابل به تعویق بیندازد اما در عقد مجانی با شرط حبس پدید نمی‌آید

در عقد معوض در صورت تلف یکی از عوضیین قبل از تسلیم آن عقد منفسخ می‌شود اما در عقود مجانی با شرط عوض در صورت تلف یا غیر ممکن شدن انجام شرط عقد منفسخ نمی‌شود و صرفاً کسی که شرط به نفع او شده است می‌تواند فسخ کند

سوالات متداول