وقف یکی از عقود معین قانون مدنی می‌باشد که بیشتر در راستای رضای خدا و منفعت اخروی کاربرد دارد و مالک برای افراد یا فردی مالی را وقف میکند که در این مقاله به تعریف وقف و ارکان آن از دید حقوقی و قانون مدنی می پردازیم.
تعریف وقف
عبارت است از حبس عین و تسبیل منفعت همانگونه که که می‌بینید در این تعریف دو جز وجود دارد.
حبس عین به این معنی که مالکیت مال موقوفه از واقف سلب میشود و واقف و موقوف علیهم هیچ یک مالک مال نیستند و مال قابل نقل و انتقال معامله نیست. تسبیل منفعت یعنی منافع مال موقوفه در جهت خاصی که واقف تعیین کرده به مصرف برسد. شخصیت حقوقی مال موقوفه در این خصوص باید توجه داشت که مطابق ماده ۳ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف و امور خیریه مال موقوفه چه وقف خاص باشد چه وقف عام و چه به ثبت رسیده باشد یا به ثبت نرسیده باشد دارای شخصیت حقوقی است. در موقوفات دارای متولی، متولی و در سایر موقوفات سازمان اوقاف و امور خیریه نماینده شخصیت حقوقی مال موقوفه و مدیر آن هستند
اوصاف عقد وقف
- عقد وقف از عقود مجانی است
- تنها عقد مجانی است که شرط عوض در آن راه ندارد شرط عوض در وقف باطل است اما مبطل عقل نیست یعنی خودش شرط فقط باطل است و عقد را از بین نمی‌برد
- در شمار عقود عینی است یعنی در این عقد باید حتماً قبض صورت بگیرد مال مورد وقف حتماً در اختیار آن طرفی که وقف به نفع او شده است قرار گیرد
- عقد وقف قابل اقاله نیست یعنی دو طرف نمی‌توانند به اراده ی خود عقد را برهم زنند
متولی
- شخصی که از سوی واقف برای اداره مال موقوفه تعیین میشود در خصوص متولی باید به موارد زیر توجه داشته باشد
- متولی توسط واقف تعیین میشود
- در عقد وقف انتخاب متولی شرط صحت عقد وقف نیست بنابراین ممکن است در وقف متولی تعیین نشده باشد
- متولی یا سازمان اوقاف باید مال موقوفه را در چهارچوب وقف نامه ای که واقف مقرر کرده اداره نماید و منافع مال موقوفه را در چهارچوب وقف‌نامه مصرف نماید بنابراین باید به همان اراده واقف عمل نماید مگر آنکه عمل به خواسته‌های واقف غیر ممکن یا نامشروع باشد
- واقف می‌تواند خود را به عنوان متولی تعیین کند یا یکی از موقوف علیهم را به عنوان متولی قرار دهد
- واقف بعد از وقف حق نصب متولی تغییر متولی یا دخالت در کار او را ندارد مگر اینکه این حق را در ضمن وقف برای خود شرط کرده باشد
- اگر شخصی که واقف او را متولی قرار داده تولیت ( یعنی مسئول اداره مال موقوفه) را رد کند نمی‌تواند مجدد تولیت را قبول کند و اگر ابتدا تولیت را قبول کند نمی‌تواند آن را رد کند
- حاکم یا واقف نمی‌تواند کسی را که در ضمن عقد وقف متولی قرار داده شده عزل کند مگر در صورتی که حق عزل در ضمن وقف شرط شده باشد
اجرت متولی
متولی مستحق اجرت است اجرت او را واقف در عقد وقت تعیین میکند و اگر اجرت را در وقف تعیین نکرده باشد متولی مستحق اجرت المثل است ابتدا اجرت متولی از منافع مال موقوفه پرداخت خواهد شد و سپس منافع مال موقوفه به موقوف علیهم می‌رسد مگر آنکه واقف خلاف آن را مقرر کرده باشد.
تعدد متولیان
تعدد متولیان به این معنی است که واقف چند نفر را به عنوان متولی مال موقوفه تعیین کند در این صورت سوالی پیش می‌آید مبنی بر اینکه متولیان متعدد باید به چه شیوه به اداره ی مال موقوفه بپردازد تمام ایشان باید با همفکر یکدیگر مال موقوفه را اداره نمایند یا آنکه هر یک از ایشان می‌توانند به صورت مستقل از سایرین تصمیمات مقتضی را اخذ کند ترتیب عمل متولیان متعدد وقت تابع همان چیزی است که واقف خواسته است حالات مختلف تعدد متولیان عبارت است از:
- استقلال هر یک از متولیان می‌توانند مستقلاً و بدون اجازه سایرین تصمیمی را اتخاذ اعمال کنند
- اجتماع همه متولیان باید به اتفاق آرا تصمیم‌گیری نمایند در این حالت حتی اکثریت آنها کفایت نمی‌کند و اتفاق آرای تمام متولیان لازم است
- ترتیب واقف چند متولی را به ترتیب تعیین کرده تا هر یک از ایشان بعد از فوت دیگری یا بعد از اتمام مدت تولیت دیگری کارهای تولیت را انجام دهد
- اطلاق نحوه عمل متولیان مختلف مشخص نشده است به عبارت دیگر واقف نحوه عمل ایشان را ساکت گذاشته است در این حالت متولیان باید به اجتماع عمل نمایند
اقسام وقف
- وقف خاص موقوف علیهم آن محصورند یعنی محدود و انگشت شمار است
- وقف عام وقفی که به یکی از دو شکل زیر باشد موقوفان آنها غیر محسوب باشد مانند وقف بر فقرا وقف بر جهت یا مصالح عامه باشد مانند وقف بر ساختن مسجد یا وقت برای درختکاری
چگونگی تشکیل وقف
- تشکیل وقف منوط به ایجاب و قبول و قبض مال موقوف است
- در وقف خاص ایجاب با واقف و قبول با طبقه اول موقوف علیهم است و قبض نیز با طبقه اول موقوف علیهم است
- در وقف عام ایجاب با واقف است قبول با حاکم ( ولی فقیه)است قبض در درجه اول با متولی و در درجه دوم با ولی فقیه است یعنی اگر مال موقوفه متولی نداشته باشد یا اقدام به قبض نکند قبض ( گرفتن) بر عهده ولی فقیه است.
اوصاف مال موقوفه
مال موقوفه باید قابل تسلیم باشد واقف باید هم مالک عین باشد هم مالک منافع مال زیرا با وقف هم در عین مال تصرف می شود و هم در منافع مال، مالی که منافع آن به طور دائم به غیر واگذار شده باشد قابل وقف نیست اما مالی که منافع آن برای مدت محدود به غیر واگذار شده باشد قابل وقف است مانند خانه‌ای که برای چند سال به اجاره داده شده باشد قبل از پایان مدت اجاره قابل وقف است اما این وقف به حقوق مستاجر در ادامه تصرفات در آن خانه صدمه‌ای نمی‌زند و اجاره همچنان تا پایان مدت باقی می‌ماند.
سوالات متداول
منظور از حاکم در بحث وقف چیست؟
عبارت حاکم مقام سازمان یا اداره‌ایست که وقف مرتبط با مجموعه است برای مثال اگر برای مسجدسازی باشد مرکز رسیدگی به امور مساجد و اگر برای مدرسه سازی باشد آموزش و پرورش حاکم تلقی میشود اگر هیچ دستگاهی نباشد ولی فقیه را به نمایندگی از ولی فقیه سازمان اوقاف و امور خیریه است
اگر واقف مالی را برای آقای الف و فرزندان او وقف کند ولی آقای الف اصلاً صاحب فرزند نشود تکلیف مال موقوفه چه میشود؟
وقف صحیح است اما پس از فوت آقای الف از آنجا که آقای الف صاحب فرزند نشده وقف تبدیل به وقف عام میشود و به نزدیکترین راهی که به قصد واقف نزدیک است وقف میشود.
عالی
ممنون از شما.